Con có những khó khăn trong ngôn ngữ, giao tiếp, hành vi hay khả năng nghe – hiểu, thì cha mẹ cần xác định 3 vấn đề:
1. Tình trạng này không phải là một chứng bệnh mắc phải do những yếu tố từ bên ngoài, do đó không có bất kỳ một phương pháp điều trị nào có thể giải quyết được trong một thời gian ngắn hay dài.
2. Tình trạng này chỉ có thể can thiệp, giúp trẻ phát triển bằng các phương pháp giáo dục. Có rất nhiều các phương pháp giáo dục khác nhau, Cha mẹ hãy tìm kiếm, chọn lựa và học hỏi những phương pháp nào phù hợp với tình trạng của con mình, chứ không nên áp đặt con vào một phương pháp được cho là hay nhất.
3. Trong việc can thiệp và giáo dục con, thì cha mẹ có vai trò quan trọng thông qua những biện pháp, nguyên tắc được áp dụng tại gia đình, chứ không thể giao hết việc giáo dục can thiệp cho các giáo viên hay nhà trường chuyên biệt.
Phương pháp can thiệp, chăm sóc giáo dục cho trẻ đặc biệt như nào?
Thực tế giáo dục cho trẻ đặc biệt không có một giáo án nào cố định. Bởi mỗi trẻ tự kỷ lại có những dấu hiệu, biểu hiện, nhận thức không giống nhau. Chính vì vậy các hoạt động, bài tập can thiệp cũng được thiết kế khác nhau sao cho phù hợp. Tuy nhiên, việc giáo dục can thiệp sớm cho trẻ tự kỷ, trẻ đặc biệt vẫn được thực hiện dựa trên những phương pháp cơ bản sau:
1. Nói chuyện, giao tiếp với trẻ thường xuyên
Phương pháp thường xuyên nói chuyện, giao tiếp với trẻ bằng các cử chỉ, hành động đơn giản là phương pháp can thiệp sớm cho trẻ tự kỷ, trẻ chậm nói, chậm phát triển tại nhà hiệu quả. Việc liên tục trò chuyện còn khiến trẻ cảm nhận được tình thương và nhanh chóng có sự tương tác với cha mẹ, người thân, giúp trẻ nhanh biết nói và nâng cao khả năng hòa nhập xã hội. Chính vì vậy, hãy nói mọi điều cho trẻ ở mọi lúc mọi nơi, nói chuyện càng nhiều càng tốt.
2. Phương pháp thu hút sự chú ý
Các gia đình có trẻ tự kỷ nên dành nhiều thời gian để cùng trẻ tham gia các hoạt động vui chơi. Hãy cố gắng thu hút sự chú ý của trẻ với một món đồ chơi hay điều thú vị nào đó và chờ đợi phản ứng của trẻ. Hãy làm những công việc của bạn ở gần trẻ để gây sự chú ý, giúp trẻ hiểu được ý nghĩa bằng các cử chỉ và hành động và chia sẻ với trẻ mọi thứ để trẻ cảm thấy thích thú. Tuy nhiên, khi thu hút sự chú ý của trẻ, bạn đừng bắt chước những cử chỉ, ngôn ngữ của trẻ mà hãy dạy trẻ bắt chước việc tạo ra các âm thanh đơn giản.
3. Tạo ra nhiều cơ hội tiếp xúc xã hội
Điều quan trọng nhất trong quá trình giáo dục trẻ đặc biệt đó là tạo ra càng nhiều cơ hội tiếp xúc với nhiều người càng tốt, hãy tạo môi trường hòa nhập thân thiện, lành mạnh để giúp trẻ tự tin, mạnh dạn và nhanh nhẹn hơn, nhanh biết nói hơn, dễ hòa nhập hơn.
Ngoài việc áp dụng các kỹ năng dạy trẻ tự kỷ tại nhà hay dạy trẻ chậm nói, trẻ tăng động tại nhà, các bạn nên dành thời gian để đưa con ra ngoài, đi tham quan sở thú, đến những nơi đông người.
4. Sử dụng phương pháp trị liệu
Ngoài những cách giáo dục trẻ đặc biệt kể trên, việc áp dụng các phương pháp trị liệu khoa học, hiện đại cũng rất cần thiết để đảm bảo hiệu quả can thiệp sớm thành công. Một số phương pháp can thiệp sớm cho trẻ tự kỷ, trẻ đặc biệt được áp dụng phổ biến như phương pháp ABA (phân tích hành vi ứng dụng), phương pháp TEACCH (trị liệu và giáo dục trẻ tự kỷ, trẻ khuyết tật về giao tiếp), phương pháp PÉC (hệ thống giao tiếp trao đổi hình), phương pháp FloorTime ( dựa trên sự phát triển, khác biệt cá nhân và mối quan hệ cùng chơi với trẻ), phương pháp Social Story ( những câu chuyện xã hội), phương pháp SI (hòa nhập cảm giác), phương pháp OT ( hoạt động trị liệu)…
Trong quá trình sử dụng các phương pháp chăm sóc, giáo dục trẻ tự kỷ, trẻ đặc biệt, các bạn không nên quá phụ thuộc vào một phương pháp giáo dục đặc biệt nào mà nên kết hợp có chọn lọc những phương pháp, kỹ năng chăm sóc phù hợp với từng tình trạng của trẻ. Có như vậy mới đem lại hiệu quả giáo dục trẻ đặc biệt, giúp trẻ tự kỷ nhanh chóng hòa nhập xã hội và phát triển toàn diện một cách bình thường.
Nguyên tác can thiệp:
- Giúp trẻ Phát triển về ngôn ngữ :
Với những trẻ chậm nói, bố mẹ hãy tạo nhiều cơ hội cho trẻ có thể bật ra lời nói trong mọi giao tiếp hằng ngày tại gia đình, trong các sinh hoạt bình thường để giúp trẻ phát triển ngôn ngữ.
Trong việc tập nói cần dùng nhiều công cụ khác nhau :
Dùng con rối, búp bê, tranh ảnh, đồ chơi tượng hình (Con thú, đồ vật, dụng cụ ) trong khi ngồi chơi ( mỗi ngày chừng 30 phút – 60 ) với trẻ.
- Dùng các món đồ thật (ly, chén, khăn, banh … ) không bể, vỡ gây nguy hiểm trong các sinh hoạt hằng ngày, vừa nói tên các đồ vật, vừa khuyến khích trẻ nhắc lại trong khả năng có thể.
- Dùng các tranh ảnh kết hợp với các câu chuyện kể hay các bài hát ru, bài vè, đồng dao với các trò chơi.và một số phương tiện máy móc (Máy ghi âm. Băng dĩa, phần mềm vi tính…) trong các giờ nghỉ buổi trưa hay khi chuẩn bị đi ngủ.
Nguyên tắc sử dụng :
- Ngắn gọn, sinh động, lập lại thường xuyên với sự thay đổi hình thức, cách diễn tả.
- Giới thiệu với những câu nói đơn giản, có các từ cụ thể
- Trẻ được tham gia tích cực, được quyền “lái” câu chuyện theo ý mình, khuyến khích trẻ đặt câu hỏi, kích thích trí tò mò nơi trẻ.
Hoạt động giúp trẻ phát triển khả năng quan sát và phát triển tư duy :
- Bước 1 : Bỏ từ 3 – 5 vật khác nhau vào trong một cái túi
- Cho trẻ thò tay vào cầm lấy vật và đoán (không được thấy ).
- Cho trẻ nhìn vật bên ngoài túi (chỉ thấy một phần nổi lên) và phải đoán ra là vật gì
Chúng ta có thể bầy trên bàn từ 3 – 5 vật khác nhau rồi lấy khăn che đi, sau đó giở ra cho trẻ xem, rồi đậy lại yêu cầu trẻ nhớ lại và đoán (nói đúng tên món đồ)
Buổi tối nên có giờ kể chuyện cho trẻ nghe, khi trẻ tỏ ra chẳng chú ý gì vào câu chuyện, bố mẹ nên có sự kết hợp với tranh ảnh, con rối, búp bê cho thêm phần sinh động và không quá dài ( tối đa khoảng 5 phút).
Nên có những câu chuyện mang tính mô tả, mà trong đó trẻ là nhân vật chính.( Có thể dựa vào một câu chuyện tranh, ta thay đổi nhân vật chính trong chuyện bằng trẻ ). Các phương tiện máy móc, nếu biết sử dụng một cách khéo léo, hợp lý thì cũng tạo ra những hiệu quả tốt, nhưng điều quan trọng là bố mẹ luôn phải là người tham gia, hướng dẫn , nhắc nhở, kích thích sự quan tâm của trẻ, động viên trẻ có những phản ứng lại. Việc để cho trẻ ngồi xem với các phương tiện nghe nhìn (TV/Vidéo) một mình là điều hết sức tai hại .
Trẻ đặc biệt là những trẻ có tình trạng rối nhiễu và có khó khăn về giác quan, cảm xúc và khả năng giao tiếp. Các trẻ này thường chỉ được phát hiện khi có tình trạng chậm nói, nhưng thực ra những khó khăn của trẻ đã có ngay từ trong bụng mẹ, vì vậy cần phải quan tâm đến các dấu hiệu bất thường của trẻ ngay từ lúc sơ sinh, và tác động can thiệp càng sớm càng tốt.
Xây dựng một tập thể xung quanh: Việc chăm sóc trẻ là một công việc dễ gây mệt mỏi và nhàm chán vì trẻ hầu như không đáp ứng lại các yêu cầu . Vì vậy cha mẹ hãy tìm kiếm những người có thể hỗ trợ mình như ông bà, vợ chồng, họ hàng. Nhưng điều quan trọng là các nhân tố này cần có những hiểu biết về tình trạng của trẻ và có cùng một cách tác động như nhau ( Điều gì cấm trẻ thì tất cả đều cấm, không được chiều chuộng nhưng cũng không quá nghiêm khắc với trẻ ) . Sau đó là các nhà chuyên môn để góp ý và hướng dẫn mục tiêu phù hợp , cùng với giáo viên dạy trẻ tại trường ( dành cho trẻ đặc biệt ) để phối hợp với nhau. Không có sự phối hợp thì việc can thiệp khó thành công.
Tương tác với con bạn một cách hợp lý: Có những phụ huynh dù biết rằng việc tương tác với con là điều cần thiết, nhưng do công việc, nhu cầu kiếm sống họ đã không thể thu xếp thời gian thích hợp .Những phụ huynh khác thì lại bỏ hết công ăn chuyện làm, để suốt ngày quanh quẩn bên con, họ ôm ấp đứa con và làm thay cho trẻ, điều này vô tình lại hạn chế khả năng phát triển mà đứa trẻ cần đạt được bằng sự nỗ lực của bản thân.
Vì vậy, việc dành cho con một số giờ thích hợp trong ngày để tạo ra sự tương tác tích cực là điều mà bố mẹ cần hết sức quan tâm.
Xây dựng những nguyên tắc và luật lệ : Chăm sóc con là một quá trình kéo dài, từ năm này qua năm khác vì vậy cần có những nguyên tắc và luật lệ rõ ràng, nó không những giúp trẻ biết được những yêu cầu mà trẻ cần đạt được và những giới hạn để nó không thể vượt qua, mà còn có thể giúp cho các phụ huynh kiểm soát được mức độ mà mình dành cho trẻ, giúp cho họ có sự ổn định trong việc tiến hành việc giáo dục cho trẻ.
Chúng ta cũng nên biết rằng, việc nuôi dưỡng một trẻ có nhu cầu đặc biệt sẽ có những tác động nhất định lên môi trường gia đình, đó là những áp lực mạnh mẽ lên các mối tương giao của các thành viên gia đình, đó vừa là nguyên nhân vừa là hậu quả của những tan vỡ gia đình. Có những bất hòa, mâu thuẫn trong cách nuôi dạy và cả những tốn kém thái quá cũng có có thể dẫn đến những cãi vã, lo lắng và căng thẳng trong quan hệ giữa bố mẹ. Vì vậy, việc chăm sóc giáo dục trẻ không chỉ là những biện pháp tập trung vào trẻ, mà còn bao gồm cả những biện pháp tạo ra bầu khí lành mạnh và những phương pháp nâng đỡ thể chất và tinh thần cho chính bố mẹ của trẻ.
Kỹ Thuật hướng dẫn trẻ học tập: Giáo dục trẻ đặc biệt bằng những bài tập ở nhà là một việc hết sức vất vả nhưng cần thiết, tuy nó không đòi hỏi những kỹ thuật đặc biệt nhưng một phương pháp đúng đắn, sự kiên nhẫn, vui vẻ và nhất quán là những yếu tố không thể thiếu trong một chương trình học tập tại gia đình.
hình chỉ mang tính chất minh họa
Các nguyên tắc chung trong việc giáo dục trẻ tại gia đình :
- Tính tiệm tiến: Chương trình giáo dục là một kế hoạch kéo dài từ năm này qua năm khác, vì vậy không thể rút gọn hay chồng chất những mục tiêu khác nhau trong 1 buổi can thiệp. Chương trình phải tiến hành từng chút một, qua từng giai đoạn, giải quyết từng mục tiêu một cách nhẹ nhàng và bền bỉ.
- Tính nhất quán : Phải xác định được mục tiêu cần đạt trong 1 ngày, 1 tuần, hay một tháng và kiên quyết tập trung vào mục tiêu đó bằng một số biện pháp ( Trò chơi, hình vẽ, bài hát… ) cho đến khi có thể đạt được mục tiêu. Chúng ta cũng có thể linh động điều chỉnh, một số công cụ, thời gian hay cách tiếp cận cho phù hợp, nhưng khi đã xác định mục đích cần đạt, thì đó là điều không thay đổi.
- Tính liên tục: Trong giai đoạn đầu việc can thiệp, cha mẹ thường rất hăng hái trong việc tập luyện cho con, nhưng sẽ có những ngày bận rộn, mệt mỏi , khi đó họ sẽ bỏ qua một vài buổi tập luyện vì cho rằng, điều đó chắc không ảnh hưởng gì. Nhưng việc bỏ qua một vài buổi học sẽ là khởi điểm cho việc bỏ qua ngày càng nhiều hơn, đôi khi hàng tuần lễ và điều đó có nghĩa là chúng ta sẽ trở lại vạch xuất phát dù cho đã tiến hành được cả một năm rồi !
- Tính đơn giản: Một kế hoạch càng rõ ràng, càng đơn giản sẽ càng cho hiệu quả cao vì điều đó giúp cho cả người hướng dẫn lẫn đứa trẻ dễ tập trung vào nội dung và nắm bắt một cách nhẹ nhàng. Hãy sử dụng những công cụ đơn giản, những lời hướng dẫn ngắn gọn, một không gian học tập êm ả và vui vẻ. Đó là những điều đơn giản cần phải có trong một buổi can thiệp
Trong việc can thiệp thì mọi kế hoạch mọi ý tưởng đều cần được bàn bạc, trao đổi rốt ráo. Có thể có những tranh luận, nhưng khi đã đưa ra được một chương trình, thì mọi người đều cùng thực hiện hay áp dụng các yêu cầu như nhau, có những trao đổi hay hướng dẫn trẻ giống nhau và theo chiều hướng tích cực.
- Thực hành việc can thiệp tại gia đình
Trong quá trình chăm sóc và giáo dục trẻ, cha mẹ phải có vai trò và trách nhiệm chính vì họ có điều kiện tiếp xúc rất nhiều với trẻ, kể cả các trẻ được đưa đi can thiệp tại các trường lớp chuyên biệt.
Khi thực hiện một chương trình can thiệp, phụ huynh cần lưu ý các nguyên tắc sau
- Tiến hành từng bước một: Bất cứ một hoạt động nào trong nhà cũng cần chia ra từng bước một và tiến hành hướng dẫn cho trẻ từ những bước đơn giản nhất, chỉ khi nào trẻ làm được, mới tiến lên bước kế tiếp.
- Nhắc lại các hướng dẫn : Trẻ không thể nào nhớ những gì đã hướng dẫn mà cần phải nhắc đi nhắc lại trong khi trẻ đang thực hiện, và sau khi làm xong cũng cần nhắc lại. Đến lúc muốn trẻ làm cũng phải nhắc lại những điểm chính yếu.
- Để trẻ Tự làm:, Trẻ chỉ có thể đạt được các khả năng khi có thể tự làm, vì thế việc hướng dẫn trẻ phải luôn nhắm đến mục đích sao cho trẻ có thể tự làm, dù không thể làm tốt nhưng phải để trẻ có cố gắng trong việc tự hoàn thiện.
- ổn định trong các hoạt động: Việc tổ chức một nơi ngăn nắp , ít nhất là trong căn phòng của trẻ hay một khu vực nào đó, với những nghi thức, thói quen mang tính ổn định là điều cần phải đặt ra.
- Vận dụng nhiều Giác quan: Cần phải giúp trẻ có thể vận dụng càng nhiều giác quan trong việc học tập càng tốt, trẻ cần được nghe, nhìn, ngửi, nếm, sờ vào các dụng cụ, đồ vật khi học tập các kỹ năng trong cuộc sống.
- Tính cá nhân trong từng hoạt động: Sự phát triển của trẻ không trẻ nào giống trẻ nào, vì thế đó là một kế hoạch giáo dục cá nhân. Kế hoạch này xây dựng trên những nền tảng chung, nhưng phải được áp dụng một cách linh hoạt khác nhau tuỳ theo khả năng tiếp nhận của trẻ.
- Thường xuyên động viên: Trẻ cần có một khung cảnh giáo dục :
- Không có sự sợ hãi và ép buộc, mà là một không khí thân thiện, lạc quan
- Không có sự chán nản, mà là sự vui vẻ ham thích các hoạt động.
- Không có sự trừng phạt cái sai mà chỉ có sự khuyến khích cái đúng.
Giáo dục các kỹ năng sinh hoạt hàng ngày
Kỹ năng sinh hoạt hàng ngày chính là lĩnh vực trách nhiệm của các phụ huynh trong việc can thiệp cho trẻ. Đây là các hoạt động giúp trẻ tiến đến cuộc sống độc lập hơn. Các kỹ năng này bao gồm các hoạt động trong nhà, từ việc ăn uống, mặc quần áo, vệ sinh cơ thể cho đến các kỹ năng cao hơn như phụ việc nhà, sử dụng một số công cụ và các kỹ năng giao tiếp xã hội, ứng phó với những tình trạng nguy hiểm.
Đây chính là mục tiêu của hoạt động chăm sóc và giáo dục chứ không phải những kiến thức hay khả năng về phương diện văn hóa như khả năng vẽ, tô màu, đánh vần, nhớ mặt chữ, nhớ số … hay khả năng hát múa vì đây lại là trách nhiệm và sở trường của các giáo viên trong việc can thệp cho trẻ tại nhà trường
Đây cũng là một hoạt động cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên và cha mẹ các em. Chỉ khi nào cả hai cùng tiến hành được những biện pháp giống nhau, xác định được các mục tiêu cần đạt đến thì chừng đó hoạt động giáo dục cho trẻ mới có thể có hiệu quả.
Các kỹ năng trẻ cần đạt đến:
- Kỹ năng ăn, uống: Cần giúp trẻ có thể tự ăn, uống một cách đon giản nhất
- Kỹ năng Vệ Sinh: Biết khi nào cần vệ sinh, biết sử dụng nhà vệ sinh và một số công cụ vệ sinh : Vòi nuớc, Giấy vệ sinh, khăn lau, bàn chải…
- Kỹ năng tắm rửa và chải tóc : Trẻ có thể sử dụng vòi sen, biết múc và dội nước, biết xoa xà bông, biết dùng lược chải tóc.
- Kỹ năng mặc quần áo: Trẻ biết mặc quần lưng thun, biết tụt xuống, cởi ra, kéo lên, tròng vào, cài cúc áo. Nếu khá hơn là có thể dùng dây kéo. Biết mặc bít tất, xỏ dây thắt lưng.
- Kỹ năng vận động: Biết các kỹ năng vận động thô – vận động tinh phù hợp với độ tuổi phát triển.
- Các kỹ năng xã hội và Giao tiếp : Đây là mục tiêu cao nhất mà các trẻ có thể đạt đến sau một thời gian dài được chăm sóc tích cực và đúng phương pháp. Các em biết phân biệt người lạ, quen, biết chào, biết hỏi ý trước khi làm, biết chấp nhận đám đông, biết hạn chế những hành vi thiếu ổn định ở chỗ đông người. Chấp nhận sự chờ đợi ….
